Góra Kalwaria została założona jako Nowa Jerozolima – sanktuarium kalwaryjne, pielgrzymkowe miejsce przeżywania Męki Jezusa Chrystusa. Bardzo szybko na Misteria Pasyjne zaczęły ściągać pielgrzymki z Mazowsza i całego kraju.
Niegdyś Misterium trwało trzy dni — obchodzono całe Triduum Paschalne. W Wielki Czwartek rozpoczynało się pożegnaniem Jezusa z Maryją w Domku Matki Bożej na Syjonie, potem następowało przejście do pobliskiego Wieczernika, gdzie podczas liturgii miała miejsce ceremonia zwana mandatum — przełożony klasztoru marianów umywał nogi dwunastu starcom na pamiątkę umycia nóg Apostołom przez Zbawiciela podczas Ostatniej Wieczerzy.
Dopiero wtedy pojawiał się aktor grający Chrystusa. Z Wieczernika, otoczony Apostołami, wyruszał do Ogrójca usytuowanego na skarpie wiślanej. Za nimi w procesji szli zakonnicy, bractwa, porządkowi i tłumy pątników. Tam, przy kaplicy Pojmania, do orszaku zbliżali się żołnierze aby pochwycić Jezusa. Związanego Mesjasza prowadzili przez Bramę Wschodnią do miasta, do kaplic Annasza i Kajfasza, a następnie do kaplicy Więzienia w Piwnicy. Zwykle była już północ, rozpalano ogniska. Orszak z Jezusem i zakonnicy wchodzili do tejże kaplicy, a reszta uczestników na zewnątrz słuchała kazania o męce Więźnia. Większość pielgrzymów spędzała noc przy ogniskach koło kaplicy. O świcie następnego dnia, w Wielki Piątek, Jezusa wyprowadzano z Więzienia i po kazaniu pochód ruszał do Ratusza Piłata — czyli do istniejącego do dziś kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, nazywanego kościołem „Na Górce”, stamtąd do Pałacu Heroda i, zgodnie z ewangelicznym przekazem, z powrotem do Ratusza.
Przed Ratuszem Piłata odbywała się najbardziej oryginalna scena, nieznana w innych polskich inscenizacjach misteryjnych: pachołek miejski odczytywał Dekret Piłata skazujący Jezusa na śmierć, a następnie dokument ów wpisywano do ksiąg miejskich. Dekret miał formę miejskiego aktu sądowego, a wpisanie do ksiąg nadawało mu urzędowe znaczenie. Do naszych czasów zachował się tylko jeden odpis takiego dokumentu, z 1761 roku.
Po odczytaniu wyroku rozlegały się dźwięki trąb i głuche uderzenia w bęben. Z Ratusza Piłata uczestnicy Misterium przechodzili do kaplicy Włożenia Krzyża. Tam Chrystus, w cierniowej koronie, brał na ramiona duży, drewniany krzyż. Był on za ciężki dla jednego człowieka, dlatego pomagali mu żołnierze oraz Szymon Cyrenejczyk. Cały pochód szedł ulicą Kalwaryjską zatrzymując się przy kolejnych stacjach Drogi Krzyżowej, gdzie czytane były rozważania pasyjne. Te stacje to: Pierwszy Upadek, Spotkanie z Matką Bożą, Cyrenejczyk, Św. Weronika, Drugi Upadek i Niewiasty Płaczące. Następne stacje: Trzeci Upadek, Obnażenie Chrystusa, Rzucanie losu o szatę, Pojenie octem, Ukrzyżowanie, Śmierć Chrystusa, Zdjęcie z Krzyża i Złożenie do Grobu znajdowały się wewnątrz kościoła Św. Krzyża, wzniesionego na specjalnie usypanym wzgórzu zwanym Golgotą (dziś jest tam cmentarz parafialny). Wielkopiątkowa procesja kończyła się złożeniem przez rajców figury Jezusa do Grobu w podziemiach świątyni. Rozpoczynała się adoracja Najświętszego Sakramentu, którą prowadzili bernardyni opiekujący się sanktuarium. Trwała ona aż do rezurekcji.
Dziś wracamy do tradycji związanej z Dekretem Piłata. Wyrok na Jezusa odczytywany jest na początku Misterium. Dzieje się to w obecności przedstawicieli władz miejskich Góry Kalwarii, którzy wcielają się w postaci rajców Nowej Jerozolimy. Następnie dokument wręczany jest rzymskiemu namiestnikowi — Piłatowi. W ten sposób kończy się scena historyczna i rozpoczyna właściwe Misterium.
Łukasz Głodek
Dekret Piłata
Do Akt Burmistrzowskich Rajcowskich wespół i Ławniczych miasta Nowego Jeruzalem albo Góra zwane, osobiście przyszedłszy sławetny Jakub Krzywy Krzywowicz, pisarz przysięgły miasta rzeczonego Góry, podał do oblaty Dekret niżej wyrażony, któren ogłoszony bywa przez woźnego miejskiego czyli sługę corocznie w Wielki Piątek na rogu kaplicy z dawna zwanej Piłata, podczas Druszek od domostwa sławetnego Jana Pokoszeńskiego, a od pisarza miejskiego, czytany zwolna dla sługi miejskiego, któren to sługa, stanąwszy na stołku między ludźmi będzie wołał wielkim głosem tak jak jest opisany:
Słuchajcie Dekretu Jerozolimskiego Starosty Piłata przeciwko Jezusowi Nazareńskiemu wydanego
My Pontius Piłat, z woli nieśmiertelnych bogów y wielkich Xiążąt Rzymskiego Państwa y całego Senatu Starosta w Pałacu Arcy–Rezydencyi naszey, sądziemy, potepiamy i dekretuiemy na śmierć Jezusa Nazareńskiego w Galilei urodzonego jako buntownika przeciwko Zakonowi moyzeszowemu y przeciwko Wielkiemu Monarsze Tyberyuszowi, Cesarzowi Rzymskiemu. Skazuiemy y Dekretuiemy tym pisaniem naszym, Chrystusa Galileyskiego, że jest godzien Śmierci a to dla tego: iż chciał przywłaszczyć Królestwo Żydowskie y był Zwodzicielem ludu pospolitego, bluźniercą Boskim y buntownikiem pokoju, nadto ważył się zakazować oddawaniu czynszu należnego Skarbowi cesarskiemu w czymże dowodowany i świadectwamy Arcykapłanów y Starszych Rabinów Rady Duchowney Miasta Naszego Jerozolimskiego, iest przekonany, przeto Naszemu Maiestatowiy Urzędowi iest oddany, co My pilnie Inkwizycyamy y świadestwy rozeznawszy nakazuiemy y tak Dekretuiemy, aby Ty Jezusie, zły człowiecze, byłeś wyprowadzony za miasto Jerozolimskie, na mieysce Golgotha albo Kalwaryą, y tam na Krzyżu zawieszony, aże umrzesz doskonale, aby ta Rzeczpospolita Żydowska była uspokojona. Także z Tobą wespół Dwóch Łotrów, to jest Dysmassa i Gysmassa, sądziemy nakazuiemy y Dekretuiemy, aby także byli ukrzyżowani wedle ciebie, ieden po prawey, drugi po lewey stronie. Ty zaś, jako król żydowski, w pośrodku między niemy na krzyżowym zasiądziesz Maiestacie Jezus, Nazareński, Król Żydowski.
Dan w Ratuszu Jerozolimskim, podczas Paschy Święta Żydowskiego, roku od Stworzenia Świata
Czterytysięcznego, Dwusetnego.
